सम्राट अशोक: क्रूरताबाट करुणाको यात्रा
एउटै व्यक्ति कसरी यति फरक दुई भूमिकामा देखिन सक्छ? एक रक्तपिपासु राजादेखि करुणाका प्रतिमूर्तिको उनको अविश्वसनीय यात्राले हामीलाई मानिसको हृदयमा हुने परिवर्तनको गहिरो पाठ सिकाउँछ। आउनुहोस्, अशोकको जीवनको यो अद्भुत रूपान्तरणलाई नजिकबाट नियालौं।
१. रक्तपिपासु सम्राट: साम्राज्यको लालसा र कलिङ्गको नरसंहार
अशोक, प्राचीन भारतको शक्तिशाली मौर्य वंशका तेस्रा सम्राट थिए। उनका हजुरबुबा चन्द्रगुप्त मौर्य र बुबा बिन्दुसारले सुरु गरेको विशाल साम्राज्यलाई थप विस्तार गर्ने महत्वाकांक्षा उनमा प्रबल थियो। किंवदन्ती अनुसार, प्रारम्भिक शासनकालमा उनी आफ्ना भाइहरूको हत्या गरेर सिंहासनमा बसेका थिए र अत्यन्तै क्रूर शासकका रूपमा चिनिन्थे। यसैकारण उनलाई ‘चण्डाशोक’ (क्रूर अशोक) भनिन थालियो।
तर, अशोकको जीवनमा सबैभन्दा ठूलो र निर्णायक घटना थियो—कलिङ्ग युद्ध।
आजको उडिसा क्षेत्रमा पर्ने कलिङ्ग राज्यलाई मौर्य साम्राज्यमा मिलाउने उद्देश्यले अशोकले ईसापूर्व २६१ मा भयानक युद्ध छेडे। यो युद्धले मौर्य साम्राज्यलाई विजय त दिलायो, तर यसको मूल्य अत्यन्तै भयावह थियो:
- विशाल सैन्य शक्ति: अशोकले कलिङ्गमाथि आक्रमण गर्न लाखौंको सेना परिचालन गरे।
- भयानक रक्तपात: युद्धमा करिब एक लाख कलिङ्ग सैनिक र दशौं हजार मौर्य सैनिकको ज्यान गयो। यसका साथै लाखौं नागरिक विस्थापित भए।
- विनाशकारी परिणाम: दया नदी रगतले रातो भएको र जताततै लासको थुप्रो देखेर अशोकको कठोर हृदय भित्रैबाट हल्लियो।
“यो विजय उनका लागि कुनै उत्सवभन्दा कम थिएन, बरु पश्चात्तापको ज्वाला बन्यो। यस युद्धले अशोकको जीवनको दिशा नै परिवर्तन गरिदियो।”
२. हृदय परिवर्तन र धम्मको मार्ग: शान्तिको खोजी
कलिङ्ग युद्धको विभत्स दृश्यले अशोकलाई यति धेरै विचलित बनायो कि उनले ‘भेरीघोष’ (युद्धको नगरा) लाई ‘धम्मघोष’ (धर्मको आवाज) मा बदल्ने संकल्प गरे। युद्धभूमिमा देखेको नरसंहारले उनलाई शान्ति र सत्यको खोजीमा प्रेरित गर्यो।
यही समयमा उनको भेट बौद्ध भिक्षुहरू (बौद्ध ग्रन्थहरूका अनुसार भिक्षु निग्रोध वा उपगुप्त) सँग भयो। बुद्धका उपदेशहरूबाट प्रभावित भई अशोकले बौद्ध धर्म अपनाए र अहिंसा, करुणा र सद्भावका सिद्धान्तहरूमा आफूलाई पूर्ण रूपमा समर्पण गरे।
उनको यो परिवर्तन यति गहिरो थियो कि उनले अब ‘दिग्विजय’ (सैन्य विजय) को सट्टा ‘धम्मविजय’ (नैतिक विजय) लाई आफ्नो जीवनको लक्ष्य बनाए।
अशोकको ‘धम्म’ के थियो?
अशोकका लागि ‘धम्म’ भनेको केवल पूजा-पाठ वा कर्मकाण्ड थिएन। यो त मानव नैतिकता र सामाजिक आचारसंहिताको एक व्यापक प्रणाली थियो:
- नैतिक मूल्यमान्यता: माता-पिताको सम्मान, गुरुजनको आदर, सानालाई माया, र प्राणी हत्याको त्याग।
- शिलालेख र स्तम्भ: उनले आफ्नो सन्देश आम जनतासम्म पुर्याउन साम्राज्यभरि अनेकौं शिलालेखहरू र स्तम्भहरू निर्माण गराए। लुम्बिनीको अशोक स्तम्भ र सारनाथको चार सिंहको मूर्ति (भारतको राष्ट्रिय प्रतीक) यसका ज्वलन्त उदाहरण हुन्।
- संघ संरक्षण: उनले बौद्ध संघलाई सहयोग गरे, चैत्य र विहारहरू निर्माण गराए।
३. शान्तिका अग्रदूत र उनको विरासत
अशोकको हृदय परिवर्तनले उनको साम्राज्यको नीतिमा मात्र होइन, विश्व इतिहासमै व्यापक प्रभाव पार्यो।
- बौद्ध धर्मको विश्वव्यापीकरण: अशोकले बौद्ध धर्मलाई भारतीय उपमहाद्वीपभन्दा बाहिर फैलाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले। उनले आफ्ना छोरा महेन्द्र र छोरी सङ्घमित्रालाई धर्मदूतका रूपमा श्रीलंका पठाए। यसबाहेक, उनले पश्चिमी एसिया र युरोपसम्म शान्तिको सन्देश पठाए।
- जन कल्याणकारी कार्यहरू: उनले मानिस र पशु दुवैका लागि अस्पतालहरू निर्माण गराए, सडक छेउमा रूख रोपे, र इनार खनाए। उनी प्रजालाई ‘आफ्ना सन्तान’ मान्दथे।
- धार्मिक सहिष्णुता: आफैं बौद्ध भए पनि, उनले सबै धर्मप्रति समान आदर र सहिष्णुताको नीति (सर्वधर्म समभाव) अपनाए।
निष्कर्ष
सम्राट अशोकको जीवनको यो परिवर्तन आजको अशान्त विश्वमा पनि उत्तिकै प्रासंगिक छ। उनको कथाले हामीलाई सिकाउँछ कि शक्ति र अधिकारलाई विनाशको लागि मात्र नभई, शान्ति र मानव कल्याणका लागि पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ।
अशोकको जीवन रक्तपिपासु सम्राटबाट राजर्षि सम्मको एउटा अद्भुत यात्रा हो। उनको विरासतले हामीलाई सधैं सम्झना दिलाउँछ कि साँचो महानता युद्धको विजयमा होइन, तर करुणा, समझदारी र शान्तिको स्थापनामा निहित छ।
